De business-filosoof als innoverende kracht in de organisatie

Van klassieke filosoof Plato tot visionair Musk

Sommigen van ons denken bij het woord filosofie aan iets moeilijks of ingewikkelds. En dat klopt ook ten dele, maar daarmee doen we de moeder aller wetenschappen ernstig tekort. Want iedere organisatie kan veel profijt hebben van een filosofische manier van denken. In dit artikel ontdek je hoe het filosofisch denken binnen de complexe wereld van elke dag een praktisch wapen kan zijn voor jouw organisatie.

Filosofie als houvast in je organisatie

De filosofie houdt zich in theorie bezig met alles. Door haar oriëntatie op het geheel onderscheidt de filosofie zich van andere wetenschappen maar heeft ze tegelijkertijd met elke andere wetenschap wel raakvlakken. Ook binnen een organisatie-omgeving komen diverse wetenschappen samen, van psychologie tot economie en recht. Juist in zo’n complexe omgeving waar veel verschillende wetten en theorieën gelden kan de praktische filosofie vanuit haar brede gezichtsveld een belangrijke verbindende rol vervullen en daarmee houvast en richting geven.

De gemiddelde organisatie staat echter haaks op hoe de filosofie functioneert. Dat levert twee conflicten op, twee botsingen tussen de grondbeginselen van de filosofie en de heersende cultuur binnen de meeste organisaties:

1 | Het tijdsconflict

De filosoof stelt vooral veel vragen. Het beantwoorden hiervan kost tijd, en elk antwoord roept ook weer nieuwe vragen op. In organisaties regeert juist vaak de waan van de dag. Nergens is tijd voor en iedereen is druk! Op beleidsniveau krijg je dan bijvoorbeeld kortzichtige uitspattingen als: “Bespaar volgend jaar 5%, hoe maakt me niet uit, en graag morgen antwoord!”. Wie zulk kortetermijndenken toepast kan verwachten dat doelstellingen en/of gewenste veranderingen sterk achterblijven bij de verwachting. Goed beleid kost nu eenmaal tijd. En onthoud: nadenken kost tijd, maar niet nadenken nog véél meer.

2 | Het organisatieconflict

In veel organisaties wil men alles tot in detail organiseren, plannen en vastleggen. De filosoof stelt dat een hoge mate van organisatie juist tot problemen leidt. Filosoof en managementdocent René Ten Bos gelooft dat organisaties ‘spookrijders’ nodig hebben: “Het is onmogelijk om alles tot in de puntjes te regelen. Gedragscodes suggereren een zekerheid die er niet is, mensen zijn niet te reduceren tot een systeem. Als je mensen creatief wilt laten zijn, moet je het toeval niet uitsluiten.” )*

In de Britste serie Little Britain zien we met het bekende ‘computer says no’ sketch waartoe een detailorganisatie kan leiden.

Natuurlijk, er is een groeiende trend waarin vrijheid en flexibiliteit heel populair zijn. Maar helaas wordt dit verpakt in hoogdravend vakjargon als agile marketing en de rolling strategy (zie ook mijn artikel De negatieve effecten van ronkende managementbegrippen)

De kracht van vrijheid in denken en handelen is al zo oud als de mensheid, maar het wordt nu in een modern jasje verpakt waardoor het nieuw en hip lijkt.

Van gewoontedier tot eigenzinnige business-filosoof

Door problemen alleen te benaderen vanuit de geijkte invalshoeken, is de kans groot dat je ook tot geijkte oplossingen komt. Daardoor zullen prestaties dalen of tegenvallen en de (menselijke) potentie wordt onvoldoende benut, met alle materiële en immateriële consequenties van dien. Maar we vinden het moeilijk om te breken met tradities, ondanks dat we de beperkingen ervan kennen: de mens is van nature een gewoontedier.

De filosofie kan een belangrijke rol vervullen in het doorbreken van die soms beperkende gewoontes. Sterker nog: wie leert denken als een filosoof kan een innovatieve rol vervullen op het gebied van menselijk potentieel (bv: motivatie, betrokkenheid), procesinrichting (slimmer, anders) en organisatiestructuur (efficiëntie, slagvaardigheid). De filosoof kan de organisatie in z’n totaliteit versterken. Want hij werkt met cruciale bouwstenen die voor elke organisatie, elke dag opnieuw belangrijk zijn: ethiek, taal, logica en argumentatieleer. De filosoof combineert die bouwstenen bovendien met een groot historisch besef. Die achteruitkijkspiegel is van cruciaal belang om te kunnen leren van je eigen fouten en van die van anderen.

Denk vanuit het mens-perspectief

De filosoof is gewend om vragen te stellen die de afzonderlijke disciplines overstijgen, hij zit dus niet vast aan één werkterrein. Dat principe kun je toepassen in je organisatie. Als er bijvoorbeeld spanningen bestaan tussen twee afdelingen, vraag je dan af: wat is de achterliggende oorzaak van die spanningen? Wat betekent vrijheid van denken en handelen voor onze organisatie? Kunnen we zijn wie we moeten zijn en zit iedereen op de juiste plek? Zeker bij grote organisaties, waar vaak eilandjes bestaan met afzonderlijke ‘heersers’, kan het filosofisch denken als verbinder en olie in de machine fungeren. Een organisatie wordt gevormd door mensen. En de filosofie stelt vragen over menselijke behoeften als erkenning, waardering, vrijheid en verantwoordelijkheid. Alleen al dit mens-perspectief is van onschatbare waarde voor bijvoorbeeld de marketing de, in- en externe communicatie en het personeelsbeleid.

Eerst denken, dan doen

Het ‘denken’ is voor de filosoof wat voor de timmerman de hamer is. Om te leren denken is heeft men geen regels nodig, maar vooral stof tot nadenken. Die noodzakelijke denkstof vindt zijn oorsprong in het stellen van boeiende en kritische vragen.

Over denken zij Henry Ford:

Denken is het zwaarste werk dat er is, dat is waarschijnlijk de reden dat zo weinig mensen het doen”

Over vragen zei Francis Bacon (Engels filosoof / 1561-1626)

Een verstandige vraag is de helft van wijsheid”

Terug naar denken.
Voordat we gaan denken is het van groot belang om een goed gevoel te krijgen bij bestaand historisch denkwerk. Want waarom zouden we ruim 2500 jaar denkwerk links laten liggen? In een eerder artikel van mijn hand (‘6 lessen die marketeers van filosofen kunnen leren’, link http://www.mt.nl/management/6-lessen-die-marketeers-van-filosofen-kunnen-leren/88307) heb ik mede aan de hand van (stok)oude citaten laten zien hoe fundamenteel waardevol deze zijn. Je zult merken dat het gebruik van historisch denkwerk je verrijkt. Het geeft richting aan jouw denken, jouw organisatie en jouw (leidinggevend) acteren binnen de organisatie. Die vaak logische redeneringen die filosofen vóór ons allang hebben bedacht, leveren meer op dan de gemiddelde ‘managementbagger’ die je leest in boekjes, of nog erger: gepredikt door een eindeloze batterij coaches en goeroes die het zeker denken te weten. Jan Terlouw zei al eens: behoed u voor hen die het zeker weten. En daarnaast geldt de aloude filosofische wet dat kennis iets heel anders is dan wijsheid. Hierbij dus ook een pleidooi om geschiedenis en filosofie onderdeel te maken van het verplichte curriculum van businessopleidingen. Ik weet zeker dat de grote denkers de student meer vitale bagage oplevert dan 40 Mintzbergs bij elkaar.

Visionaire leiders zijn filosofische denkers

Bij een aantal exceptioneel succesvolle leiders zoals Elon Musk (o.m. Tesla, SpaceX, PayPal) zie je dat hun manier van denken niet alleen bijzonder is, maar dat ze de vrijheid in dat denken ook actief faciliteren. Want goed ‘denken’ zonder daarvoor de randvoorwaarden te scheppen is als een auto zonder motor.

Ik ben er van overtuigd dat het denken een belangrijk onderdeel moet zijn van het organiseren, in plaats van dat het organiseren het vrijelijk denken juist de kop indrukt.

Terug naar Elon Musk. Hij ontwikkelde een winnende voorsprong op de concurrentie door vooral niet te werken met gedetailleerde protocollen, iets wat de concurrentie wel altijd deed. In al zijn eenvoud is dit geniaal denkwerk van Musk. Zijn denk-handelswijze is erop gericht dat hij niets zomaar aanneemt, hij continue vragen stelt en zijn overtuigingen blijft testen. De constante ‘waaromvraag’ levert de stof voor het denkproces, om zodoende tot de ware kern te komen. Hiermee maakt hij handig gebruik van de gereedschapskist van de filosoof.

Steve Jobs stelde rondom het fenomeen denken:

“Als er een goed idee komt, is het mijn taak ermee aan de haal te gaan: gewoon kijken wat verschillende mensen ervan denken, zorgen dat mensen erover praten, er met mensen over discussiëren, zorgen dat ideeën op gang komen in die groep van 100 mensen, zorgen dat verschillende mensen samenkomen om in alle rust verschillende aspecten van het idee te onderzoeken, en, je weet wel - gewoon dingen ontdekken.”

Ook zei hij:

“Aan de mafkezen, de buitenbeentjes, de rebellen, de onruststokers, de ronde pinnetjes in vierkante gaatjes… de figuren die de dingen anders bekijken - die niet zo gek zijn op regels… Jullie kunnen ze citeren, het niet met ze eens zijn, ophemelen of neersabelen, maar het enige wat je niet kunt doen is ze negeren omdat ze zorgen voor verandering… ze stuwen het menselijk ras voorwaarts, en hoewel ze door sommigen voor gek worden versleten, zien wij het genie, omdat diegenen die gek genoeg zijn te denken dat ze de wereld kunnen veranderen ook degenen zijn die het doen.”

In deze citaten zie je duidelijk terug dat het proces van ‘denken’ wordt gestimuleerd. Keer op keer zie ik dat organisaties met zo’n ‘gefaciliteerd denkproces’ extreem hoog scoren op innovatie, maar waar ook een ongekende passie en betrokkenheid van de medewerkers terug te vinden is.

Ook de organisatie-cellentheorie van wijlen Eckhard Wintzen (die zijn bedrijf opsplitste in relatief kleine, zelfstandige bedrijven) is een prachtig resultaat van logisch denken. Hiermee zorgde hij dat zijn organisatie snel, slagvaardig en menselijk kon opereren in plaats van log, ingewikkeld en inefficiënt zoals bij de concurrerende organisatiekolossen.

Neem afscheid van het gewoontedier

We weten dus dat we gewoontedieren zijn, ondanks alle (historische) argumenten die er zijn om dit juist niet te zijn. Binnen een organisatie vol gewoontedieren wordt bijvoorbeeld gezegd: “Zo hebben we het altijd gedaan”, of; “Hij zegt dat het zo is, dus zal het wel waar zijn”, of “Ik heb met dit nog nooit gezien binnen onze branche, dus waarom wij wel?” Tot: “De cijfers zijn toch goed?” De laatste is hetzelfde als: “We scoren Europees zeer goed op ouderenzorg, dus waarom meer handen aan het bed?’

Dit zijn allemaal belemmerende gedachtes die vernieuwing in de weg staan.

Praktisch vertaald: met dit gewoontegedrag is de kans klein dat je bijzondere nieuwe producten ontwikkelt, je tot onderscheidende marketing en communicatie komt of je gemotiveerde mensen aantrekt die met volle passie aan de organisatie verbonden zijn.

Er is niets mis met goede gewoontes, maar we moeten op z’n minst slimme gewoontedieren worden: door lering te trekken uit hetgeen al bedacht is en ons niet in een hol begeven, maar de weide wereld in te trekken. Stel jezelf en anderen vooral veel vragen, in plaats van fouten te herhalen en vastgeroeste patronen te blijven volgen.

Het is vooral aan de politiek en beleidsbepalers binnen bedrijven om dit innoverende denkproces te faciliteren. Voeg de daad eens bij het woord als het gaat om ethiek, duurzaamheid en innovatie. Stel tijd en ruimte beschikbaar aan groepen en individuen in je organisatie om zich te onttrekken aan de waan van de dag. Gun je mensen de gelegenheid om te reflecteren en zo tot nieuwe ideeën en inzichten te komen. Denk buiten de geijkte kaders en laat verschillende afdelingen met elkaar in contact komen, faciliteer kruisbestuiving tussen de eilandjes en geef verrassende initiatieven de ruimte.

Twijfel brengt je verder

Tot slot wil ik je nog wijzen op de film The Big Short. Dit waargebeurde verhaalt gaat over een klein groepje mensen dat de financiële crisis had voorzien, daarop speculeerde, en zo gigantisch veel geld kon verdienen. Die film start met een quote van Mark Twain (schrijver 1835 -1910): “het is niet wat je niet weet dat je in de problemen brengt. Maar juist datgene wat je zeker denkt te weten, maar dat toch heel anders blijkt te zijn”

Deze film (te bekijken op Netflix) illustreert het fenomeen denken, de weerstanden die daarbij horen als ook moraal en ethiek.

Die filosoof in jou en in jouw mensen is er ongetwijfeld al. Maak daar gebruik van! Of benader er gewoon eens één. Schep de randvoorwaarden. Waarom niet? is de eerste relevante vraag.

– – – – –

OPROEP !

De komende tijd zal ik een aantal alledaagse organisatiebegrippen verder uitwerken aan de hand van onalledaagse vragen. Bijvoorbeeld: is autoritair leiderschap wel echt zo slecht? En wat kan de organisatie leren van moeder natuur?

Daarbij nodig ik jou als lezer uit om met suggesties te komen die volgens jou aandacht verdienen. Van welke woorden krijg jij rillingen? Welke heersende theorieën trek jij in twijfel? Of zie jij zinvolle relaties met andere vakgebieden die bruikbaar zijn, maar nog geen of weinig aandacht hebben? Deel deze oproep gerust ook bij jouw (zakelijke) contacten. En ken je naar aanleiding van bovenstaand artikel een concrete casus die het belang van ‘denken’ illustreert? Een praktijkvoorbeeld waarin het vrijelijk denken mooie resultaten opleverde, of het gebrek eraan juist tot problemen? Laat het me weten! Geef je input via mijn LinkedIn, plaats het als commentaar onder dit artikel, of mail naar mij, André Breedvelt.

– – – – –

* Bron: carrieremagazine.nl/artikel/27-durven-filosoferen-minder-organiseren